بخش‌هایی از قسمت ششم پادکست اسلوب با عنوان «مهاجرت نیروی کار متخصص» با بهره‌گیری از این مستند تولید شده است. همچنین در این مستند مطالب دیگری نیز بیان شده که در پادکست در رابطه با آن صحبت نشده یا کمتر به جزئیات آن مطلب پرداخته شده است.
پادکست اسلوب از طریق انواع اپلیکیشن‌های استاندارد پادکست قابل شنیدن است. لینک‌های زیر شما را به صفحه‌ی «نبرد پلتفرم‌ها» بر روی اپلیکشن‌های مختلف هدایت می‌کند:
مقدمه
اگر به اندازه کافی خوش شانس هستید که با یک تیم ماهر کسب و کار خود را جلو ببرید، ارزش این را دارد که هر کاری می‌توانید برای حفظ آنها انجام دهید تا کسب و کارتان در یک اقتصاد پرچالش و به سرعت در حال تغییر، به پیشرفت خود ادامه دهد.
مادلین کونین، نویسنده آمریکایی معتقد است: «نیروی کار ماهر، صرف نظر از جایگاه شغلی، به عنوان یک ثروت و دارایی باقی می‌ماند». اهمیت حفظ ارزشمندترین منبعِ هر سازمان بر کسی پوشیده نیست اما شواهدی نشان میدهد که در سال‌های اخیر تب و تاب مهاجرت نیروی کار ماهر در ایران بالا گرفته است.
بیشتر ما تصور می‌کنیم که «سطح تحصیلات» معیار تشخیص افراد ماهر است. آنچه به عنوان مهاجرت «نخبگان» می‌شناسیم بر همین اساس به پدیده مهاجرت نگاه می‌کند. درباره مهاجرت «نیروی کار ماهر» اما کمتر شنیده‌ایم. پدیده‌ای که گروه بزرگتری نسبت به نخبگان را شامل می‌شود. مانند اکثر جریان‌های مهاجرت، بین تصورات رایج از این جریان و تصویری که تحقیقات نشان می‌دهند، فاصله زیادی وجود دارد. در واقع هیچ تعریف مشترکی درباره مهاجرت با مهارت بالا وجود ندارد. تعاریف بسته به منبع، کشور و زمینه متفاوت است. همین امر باعث می‌شود که بپرسیم: دقیقاً چه چیزی مهاجر با مهارت بالا را از مهاجری دیگر متمایز می‌کند؟
- مقدمه
- مهاجرت نیروی کار ماهر و کسب و کارهای ایرانی
- تعاریف و اصطلاحات
- اصطلاحات مربوط به مهاجرت نیروی کار ماهر
- جایگاه کشورها در رتبه‌بندی پذیرش مهاجران ماهر (براساس گزارش سال ۲۰۱۹ OECD)
- توزیع نیروی کار ماهر در جهان
- نتیجه‌گیری
- منابع
مهاجرت نیروی کار ماهر و کسب و کارهای ایرانی
در بخش نخست با بررسی دو گروه مقالات و نظرات فعالان حوزه کسب و کار تلاش می‌کنیم به این پرسش پاسخ دهیم که آیا پدیده مهاجرتِ نیروی کار ماهر، دغدغه امروز کسب و کارهای ایرانی است؟
۱- مقالات و مصاحبه‌ها
۱-۱ به روایت رصدخانه مهاجرت ایران
«رصدخانه مهاجرت ایران» یکی از مجموعه‌هایی است که در بستر پژوهشکده سیاست‌گذاری دانشگاه صنعتی شریف و حمایت معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری تشکیل شده است. این نهاد در پژوهشکده سیاست‌گذاری دانشگاه صنعتی شریف واقع شده است.
بر اساس جدیدترین آمارهای رصدخانه مهاجرت ایران، ۳۷ درصد از دارندگان مدال در المپیادهای دانش‌آموزی در بازه زمانی سال‌های ۸۰ تا ۹۱ مهاجرت کرده‌اند. ۲۵ درصد از مشمولان بنیاد نخبگان و ۱۵ درصد از رتبه‌های زیر هزار کنکور سراسری هم مقیم کشورهای دیگر هستند. به نقل از گزارش این مجموعه آنها از بهتر شدن وضعیت کشور ناامید بودند. چمدان‌هایشان را بستند و مهاجرت از کشور را انتخاب کردند (سالنامه مهاجرتی ایران، رصدخانه مهاجرت).
خروج سرمایه‌های انسانی از کشور با همین چند آمار، قابل توجه می‌شود. بر اساس جدیدترین آمارهای رصدخانه مهاجرت ایران، از تعداد ۲ هزار و ۷۶۵ نفر دارندگان مدال المپیاد دانش‌آموزی در بازه زمانی ۸۰ تا ۹۱ بیش از هزار نفر مقیم خارج هستند. همچنین حدود هزار نفر از آنها نیز سابقه خروج دارند و تنها ۱۲۲ نفر از مهاجران بازگشتند (سالنامه مهاجرتی ایران، رصدخانه مهاجرت).
در سالنامه مهاجرتی ایران آمده است: «بیش از ۵ هزار و ۶۰۰ نفر تعداد مشمولان بنیاد نخبگان طی بازه زمانی ۸۰ تا ۹۴ هستند. از این تعداد نیز حدود ۱۵۰۰ نفر مقیم خارج هستند. حدود ۱۵۰۰ نفر نیز سابقه خروج دارند. اما تنها حدود ۲۰۰ نفر از آنها برگشتند. در همین بازه زمانی از تعداد حدود ۵۴ هزار نفر از رتبه‌های زیر هزار کنکور سراسری، بیش از ۸ هزار نفر مهاجرت کردند. حدود ۱۵۰۰ نفر از آنها به کشور بازگشتند. به عبارتی بسیاری از نخبگان [براساس سطح تحصیلات دانشگاهی] شرایط کشور را مناسب کار و زندگی ندانستند.» (سالنامه مهاجرتی ایران، رصدخانه مهاجرت)
۱-۲ دیجیاتو: مهاجرت نخبگان حوزه فناوری اطلاعات ایران
این بخش برگزیده‌ای از مصاحبه دیجیاتو با «ایلیا وکیلی» مرشد ابرآروان و «محمدمهدی صادق» مدیر فنی تپسی است که با عنوان «مهاجرت نخبگان حوزه آی‌تی ایران؛ بحرانی پررنگ‌تر از همیشه» در تاریخ ۱۳ شهریور ۱۴۰۰ منتشر شده است.
به باور «ایلیا وکیلی»، مرشد شرکت ابرآروان، حاکم شدن جو ناامیدی به شکل عمومی در جامعه در کنار فراهم بودن فرصت‌های شغلی برای متخصصان فناوری اطلاعات در سراسر دنیا، سبب افزایش اقبال بیشتر به مهاجرت در متخصصان حوزه فناوری اطلاعات کشور شده است. ایلیا وکیلی با اشاره به موج مهاجرت‌های متخصصان فناوری اطلاعات در سال‌های ۸۸، ۹۶ و ۹۸، به دیجیاتو می‌گوید: «از یک سو سیاست‌های حاکمیت به سمت طرح‌هایی مانند صیانت و محدودسازی رفته و از سوی دیگر موفق نبودن در حفظ ارتباطات با دنیا در حوزه فناوری اطلاعات به منظور شکوفا کردن اقتصاد این حوزه از طریق صادرات نرم‌افزارها و خدمات، سبب شده شرکت‌های ایرانی توان رقابت با رقبای خارجی خود را از دست دهند. این عوامل سبب شده مهاجرت برای متخصصان فناوری اطلاعات یک گزینه جدی باشد».
ایلیا وکیلی در پاسخ به سوال خبرنگار دیجیاتو در مورد موضوع مهاجرت نیروی انسانی از این شرکت، می‌گوید: «شرکت ما نیز مانند هر شرکت دیگری درگیر مهاجرت نیروهای خود بوده است، ولی باور دارم میزان مهاجرت نیروهای ابرآروان به اندازه مهاجرت نیروها در شرکت‌های دیگر نیست؛ با این وجود مهاجرت نیروی انسانی بر روند کار آروان تاثیر داشته است، زیرا افرادی که از ایران رفتند افراد تاثیرگذاری بودند که نبودشان را نمی‌توان انکار کرد».
«محمدمهدی صادق» مدیر فنی تپسی نیز در گفتگو با دیجیاتو درباره دغدغه و نگرانی‌های نیروهای متخصص در حوزه آی‌تی، می‌گوید این موضوع شرایطی در کشور ایجاد کرده که بیم مهاجرت بیشتر از همیشه شده است و به این مساله می‌توان از دو زاویه نگاه کرد: «از یک زاویه، بخشی از دغدغه‌ها و نگرانی‌های نیروهای متخصص در حوزه آی‌تی هم‌راستا با سایر اقشار جوان کشور است، مواردی نظیر تورم و افزایش فشار هزینه‌های زندگی، نبود امکانات کافی برای رشد و توسعه فردی، عدم ثبات در کسب و کارها، سطح پایین خدمات رفاهی و… اما از زاویه دیگر، آن چیزی که می‌تواند باعث تقویت تصمیم به مهاجرت در این قشر شود، وجود محدودیت‌های فراوان در صنعت آی‌تی کشور است، از یک‌سو بحث تحریم‌‌ها که دسترسی به بسیاری از خدمات بین‌المللی را دشوار و در برخی موارد غیر ممکن کرده و از سوی دیگر وضع قوانین و مقررات محدود کننده داخلی و حاکمیتی است».
به گفته صادق تپسی هم همچون سایر استارتاپ‌ها درگیر مقوله مهاجرت نیروهای متخصص خود شده است: «در مجموعه‌ی ما افراد متخصص و نخبه زیادی وجود دارند که از بهترین دانشگاهای کشور فارغ التحصیل شده‌اند و ده‌ها نفر از آنها مدال‌های المپیادی دارند. بدیهی است که هر شرکتی در هر کجای دنیا به دنبال چنین سرمایه‌های انسانی متخصص و کارآمدی است.» صادق تاکید می‌کند در حال حاضر هنوز این مساله برای آنها تبدیل به یک بحران یا تهدید جدی نشده است: «به نظر من یکی از مهمترین دلایل این موضوع هم تاثیرگذاری در جامعه به واسطه انجام کارهای معنادار است که علاوه بر خلق ارزش برای تپسی، منجر به سهولت زندگی مردم کشور و کسب درآمد برای صدها هزار نفر شده است».
۱-۳ عصر ایران: مهاجرت پرستاران
در ادامه بخشی از مصاحبه «مصطفی داننده» عضو شورای عالی سازمان نظام پرستاری درباره مهاجرت پرستاران ایرانی با سایت تحلیلی خبری عصر ایران را می‌خوانیم.
«مصطفی داننده» عضو شورای عالی سازمان نظام پرستاری می‌گوید: «تقاضای مهاجرت پرستاران ایرانی ۶ برابر شده است». یوسف رحیمی در این باره بیشتر توضیح میدهد: «وقتی یک پرستار را پس از ۵ سال گذراندن طرح به عنوان نیروی ۸۹ روزه استخدام می‌کنیم و ساعتی ۱۵ هزار تومان به او می‌دهیم و آنقدر به صورت موقت نگهش می‌داریم که از سن استخدامش می‌گذرد، اگر پیشنهاد بهتری از یک کشور دیگر دریافت کند که تمام امکانات را در اختیار او قرار بدهند، حتما می‌پذیرد و می‌رود. قبلا سالانه ۲۰۰ تا ۳۰۰ نفر گواهی مهاجرت از نظام پرستاری می‌گرفتند اما اکنون شاید بیش از ۱۵۰۰ نفر در سال اقدام به مهاجرت می‌کنند».
۲- نظرات فعالان حوزه کسب و کار در توئیتر پیرامون مهاجرت نیروی کار
نسیم توکل، رییس هیئت مدیره گروه صنعتی عرش‌گستر: «مهاجرت نیروهای متخصص و در نتیجه کمبود منابع انسانی ماهر و نبود فرهنگ کاری تعهدآور، در حال حاضر دو بحران اصلی کارفرمایان، تولیدکنندگان و به طور کلی صنعت کشور است».
پدرام سلطانی، رئیس هیئت مدیره شرکت‌های پرسال: «روزى نیست که خبر تصمیم به #مهاجرت چند فعال اقتصادى معتبر و مدیر توانمند را نشنوم. روند مهاجرت کارافرین و خروج سرمایه شتاب بى سابقه‌اى گرفته است.
همه آنها یک حرف مى زنند: «خسته شدم، دیگر امیدى به بهبود ندارم.» این دهلیست که صدایش ٢-١ سال دیگر در اقتصاد کشور درخواهد آمد».
امید امرایی، طراح‌تعامل، مدیر محصول، صنعت‌گر دیجیتال: «اخیرا به این فکر میکنم که توی شرایط استخدام یک شرط جدید اضافه کنیم: «حداقل تا ۱ سال آینده نباید مهاجرت کنید یا در تدارکش باشید.»
منابع انسانی ما در حال فروپاشیه».
نوید اشرف‌زاده، مدیرعامل گروه بین‌المللی آلپ: «ما توی این سال کرونا نه تنها کلی از عزیزانمون رو بخاطر بیماری از دست دادیم بلکه کلی از جوونهای متخصص مهاجرت کردن و هنوزم دارن میکنن
ما مشکل چند سال دیگمون نه تنها آب است بلکه فاجعه بعدی منابع انسانی است.
خدا به همه صنایع رحم کند».
به نقل از ماهنامه پیوست: «احسان آراسته، مدیر ارشد فنی شرکت سفر‌های علی‌بابا، در مورد دغدغه‌های پیش روی مدیر فنی‌ها و مشکلات گذشته علی‌بابا گفت: «مهمترین وظیفه‌ی ما در علی‌بابا حفظ دسترسی‌پذیری است. اما همه چیز دست ما نیست و گاهی اتفاقات بیرونی مانع آن می‌شود.
رشد استارت‌آپ‌های تکنولوژی و از طرف دیگر مهاجرت نیروهای متخصص، چالش بزرگی را به وجود آورده. ما در چند ماه گذشته آکادمی علی‌بابا را به وجود آوردیم. از دانشگاه‌ها یا دبیرستان‌ها نیروهای جدید را برای تربیت منابع انسانی جدید به این اکادمی آوردیم».
محمد کشوری، مدیرعامل گروه علمی تحلیلی طیف: «کانادا هی سهمیه مهاجرت رو بالا می‌بره و ما هی منابع انسانی‌مون رو از دست می‌دیم.
ای کاش ارزش نیروی انسانی درک می‌شد».
به نقل از راه پرداخت: «مدیران «بهسازان ملت» در گفت‌و‌گو با راه پرداخت: مهاجرت و شکاف نسلی بزرگترین چالش‌های سرمایه انسانی در صنعت فناوری اطلاعات است».
میثم رجبی، مدیرعامل رادین و مدیر توسعه حصین در پاسخ به بیان مشکلات کسب و کار خود: «مشکل ما عدم دسترسی به بازار خارجی به دلیل تحریم. #مهاجرت نیروی کار نخبه به دلیل درجا زدن اقتصادی ناشی از #تحریم و کمبود آزادی های اجتماعی!» (متن کامل توییت نقل نشده است)
آرش کریمیان، بنیان‌گذار و مدیرعامل فضای ذخیره‌سازی ابری پشتیبان: «تقریبا تو هر جلسه‌ی فروشی که می‌رم، ۱۰ دقیقه‌ی اول به مرثیه و روضه در مورد مهاجرت نیروی کار سپری می‌شه.
مملکت خالی شده، خالی خالی».
محمد فاضلی، جامعه‌شناس و عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی : «برای حدود ۳۵ نفر مدیر در شرکت‌های صنعتی و بازرگانی درس جامعه‌شناسی برای مدیران می‌گفتم. تعداد قابل ملاحظه‌ای از اینکه نیروهای متخصص شرکت‌ها مهاجرت می‌کنند و فقدان آنها خسارت بزرگی برای شرکت‌هاست ابراز نگرانی می‌کردند. انسان ارزشمندترین سرمایه هر کشوری است، حکمرانان جدی بگیرند».
صفحه رسمی اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی تهران: «…سیاست‌های پیش‌بینی شده در طرح (صیانت)، با تشدید روند مهاجرت جوانان نخبه و فعالان استارت‌آپی بیش از هر چیز منجر به انتفاع حاکمان رقبای منطقه‌ای از جمله امارات و ترکیه می‌شود که در انتظار صدها هزار برنامه‌نویس و متخصص دانش‌بنیان ایران آغوش گشوده‌اند».
دانیال معمار، روزنامه‌نگار: «همه از فرار مغزها و مهاجرت تحصیلی ایرانی‌ها می‌گویند، اما هیچ‌کس نمی‌گوید ۴۶ دانشگاه کشورمان دانشجوی خارجی می‌گیرند، نمی‌گوید طبق آمار ۴۰هزار دانشجوی خارجی در ایران داریم که ۴هزار نفرشان پزشکی می‌خوانند و ۱۶درصدشان در مقطع دکترا تحصیل می‌کنند».
مهدی جعفری‌منش، مشاور کسب و کار: «دوست فرهیخته و متخصص مدیریت را به مجموعه‌ای به عنوان مدیرعامل معرفی کردم. پس از چند روز تحقیق در آنجا اطلاع دادند که نمی‌توانند بپذیرند. دلیل را جویا شدم، گفتند شرکت خالی از سرمایه انسانی لازم برای رسیدن به اهداف و توسعه است و طی ٢ سال گذشته ٢۵ نفر نخبه‌اش مهاجرت کرده‌اند».
تعاریف و اصطلاحات
می‌دانیم که صرفا جذب بهترین استعدادها و کارکنان موجود در بازار کار برای موفقیت شرکت‌ها کافی نیست. نگهداشت استعدادهای برتر، سخت تر از جذب آنهاست. بررسی خلاصه‌ای از مقالات و نظراتی که خواندیم، نشان میدهد که به ویژه در دو سال گذشته، مهاجرت نیروی کار ماهر به یکی از مهمترین مسائل کسب و کارهای ایرانی تبدیل شده است. با توجه به اهمیت این موضوع در این بخش تلاش می‌کنیم با بررسی تعاریف مختلف این پدیده، شناخت دقیقی از آن پیدا کنیم.
کشورهای پذیرنده انواع خاصی از مهاجرت را تجربه می‌کنند. به نظر می‌رسد می‌توان مهاجرت نیروی کار را در سه گروه مهاجرت اقتصادی، کاری و با مهارت بالا مورد بررسی قرار داد که در ادامه با تعریف هر یک آشنا خواهیم شد.
۱- مهاجرت اقتصادی
واژه‌نامه آکسفورد مهاجر اقتصادی را اینگونه تعریف می‌کند: «مهاجر اقتصادی کسی است که از منطقه‌ای به منطقه دیگر (از جمله عبور از مرزهای بین المللی) برای بهبود سطح زندگی مهاجرت می‌کند، زیرا شرایط زندگی یا فرصت‌های شغلی در کشور خود مهاجران مناسب نیست (Oxford). مهاجران اقتصادی عموماً واجد شرایط پناهندگی نیستند، مگر اینکه شرایط اقتصادی که با آن روبرو هستند به حدی شدید باشد که باعث خشونت عمومی شده یا نظم عمومی را به طور جدی مختل کند (SSI).
۲- مهاجرت کاری
سازمان بین المللی مهاجرت (IOM) مهاجران کار را کسانی می‌داند که به دنبال کار یا اشتغال در کشور میزبان هستند. چندین زیر گروه برای کارگر مهاجر را می‌توان در نظر گرفت از جمله مسافران تجاری، کارگران مهاجر قراردادی، کارگران مهاجر مستقر، کارگران مهاجر با مهارت بالا، سرمایه گذاران مهاجر، کارگران مرتبط با پروژه، کارگران مهاجر فصلی و کارگران مهاجر موقت (NCBI).
سازمان جهانی کار (ILO) نیز مهاجران کار را کسانی می‌داند که به منظور اشتغال نقل مکان می‌کنند (NCBI).
از نظر سازمان بین المللی مهاجرت، مهاجران اقتصادی گروه بالقوه گسترده‌تری را تشکیل می‌دهند. این گروه شامل افرادی می‌شود که برای انجام فعالیت‌های اقتصادی وارد یک کشور می‌شوند مانند سرمایه گذاران یا مسافران تجاری. هر چند این سازمان در تعریف این دو گروه از مهاجران تمایز قائل می‌شود اما در جمع‌بندی بیان می‌کند که «مهاجران اقتصادی را می‌توان مشابه مهاجران کاری در نظر گرفت».
۳- مهاجرت نیروی کار با مهارت بالا
همانطور که پیشتر گفتیم هیچ تعریف واحدی از مهاجری با مهارت بالا وجود ندارد. مرزهای این مفهوم بسته به اینکه چه کسی صحبت می‌کند متغیر است: اقتصاددانان، جامعه‌شناسان و سیاست‌گذاران هر یک رویکرد متفاوتی دارند (Weinar & Koppenfels, 2020).
با توجه به این که مهاجران با مهارت بالا مشمول سیاست و قوانین ملی مهاجرت هستند، ابتدا لازم است سیاست مهاجرت را بررسی کنیم. در واقع اولین پاسخ ما به این سوال که چه کسی مهاجری با مهارت بالا را تعریف می‌کند، بسیار ساده است: دولت چنین می‌کند. بنابراین این بر عهده دولت است که تعیین کند چه کسانی می‌توانند وارد شوند و بر اساس کدام قوانین فعالیت کنند (برتل و هولیفیلد ۲۰۱۴؛ زولبرگ ۱۹۹۹؛ واینر ۱۹۹۵).
دولت در مورد مفهوم‌سازی مهاجران بسیار ماهر هنگامی که به آنها اجازه ورود میدهد، قدرت واقعی را دارد. عباراتی مانند «بهترین و درخشان‌ترین»، «استعدادهای بین‌المللی» و «مهاجرت منتخب» گفتمان‌های سیاست را شکل میدهد (Weinar & Koppenfels, 2020) .
پس از دولت، واضح‌ترین نقطه شروع برای تعیین مهارت بالا یا سطح تحصیلات است یا طبقه بندی شغل. تعریف اساسی که اغلب توسط اقتصاددانان برای تجزیه و تحلیل مورد استفاده قرار می‌گیرد، این است که یک مهاجر با مهارت بالا فردی است که تحصیلات عالیه (سطح دانشگاهی) دارد.
بسیاری از دانشمندان اما از تعاریف ارائه شده توسط OECD استفاده می‌کنند که تمایل دارد پیشرفت تحصیلی را با شغل ترکیب کند. در دهه ۱۹۹۰، از نظر OECD فرد دارای مهارت بالا به این معنا بود که «یک فرد دارای مدرک دانشگاهی یا تجربه معادل در یک زمینه معین است». در آن زمان این تعریف شامل متخصصان بسیار ماهر، مدیران مستقل و مدیران ارشد، تکنسین‌های تخصصی یا تجار، سرمایه‌گذاران، افراد تجاری و کارگران کلیدی بود.
بیشتر دولت‌ها نیز مهاجران ماهر را از نظر «تحصیلات و شغل» تعریف می‌کنند می‌کنند. به عنوان مثال ویزای شناخته شده H-1B ایالات متحده بر اساس لیست مشاغل و حداقل مدرک تحصیلی لیسانس (لیسانس ۴ ساله آمریکا) یا معادل آن است (Weinar & Koppenfels, 2020) .
۳-۱ مفهوم «مهارت» و تفاوت آن با تحصیلات
تفاوت قابل توجهی در نحوه شناسایی افراد ماهر وجود دارد. مهارت مرتبط با زمینه فعالیت است. اصطلاح «ماهر» می‌تواند گسترده‌تر یا دقیق‌تر نسبت به مدرک دانشگاهی باشد. به عنوان مثال ورزشکاران و هنرمندان، بسته به کشور دریافت‌کننده، اغلب دارای مهارت بالا هستند اما لزوماً دارای مدرک عالی نیستند. مهم‌تر از همه عبارت «بسیار ماهر» که با پیشرفت تحصیلی تعریف شده است، بسیاری از افراد دارای تحصیلات حرفه‌ای را شامل نمی‌شود: مثلا می‌تواند مربوط به جوشکاران و برخی از دسته پزشکان باشد. در عین حال هر دو حرفه جوشکاری و مراقبت‌های بهداشتی در لیست مهاجران قرار دارند که در بسیاری از برنامه‌های مهاجرت کاری استخدام شده‌اند (گرین و گرین ۱۹۹۵؛ بیچ و همکاران ۲۰۰۷؛ والش ۲۰۰۸).
۳-۲ طبقه‌بندی مهارت‌ها با توجه به تقاضا در بازار کار
سلیمانو (۲۰۰۸) طبقه‌بندی مهارت‌ها را با توجه به تقاضایی که در بازارهای کار حرفه‌ای بین المللی برای آنها وجود دارد، پیشنهاد کرد. این مهاجران در یکی از گروه‌های زیر قرار می‌گیرند:
۱. افرادی که به عنوان استعدادهای مستقیم مولد تعریف می‌شوند مانند کارآفرینان، مهندسان و تکنسین‌ها. آنها مستقیماً مشغول فعالیت‌هایی هستند که منجر به تولید واقعی کالا و خدمات می‌شود.
۲. افرادی که به عنوان استعدادهای دانشگاهی (غیر مستقیم) تعریف شده‌اند یعنی دانشمندان، محققان، مدیران تحقیق و دانش پژوهان. آنها در دانشگاه‌ها، مراکز تحقیقاتی و اتاق‌های فکر کار می‌کنند و به تولید و/یا کسب دانش می‌پردازند که ممکن است در نهایت به محصولات و نهاده‌های با ارزش تجاری تبدیل شود.
۳. افرادی که در بخش‌های اجتماعی به عنوان استعداد تعریف می‌شوند. آنها شامل پزشکان، پرستاران و معلمان هستند. این استعداد مستقیماً در ارائه خدمات اجتماعی مهم مانند بهداشت یا آموزش مشغول است.
پیشنهاد سلیمانو تا حد زیادی نشان‌دهنده برنامه فعلی برنامه‌های مهاجرتی است که برای مهاجران ماهر طراحی شده است.
اصطلاحات مربوط به مهاجرت نیروی کار ماهر
در بخش قبل با پدیده مهاجرت نیروی کار ماهر آشنا شدیم. سازمان جهانی کار، تاثیر مهاجرت نیروی کار را در ۶ گروه زیر دسته‌بندی کرده است. این دسته‌بندی به ما در شناخت بهتر مهاجران ماهر و تاثیر آنها بر کشورهای مبدا و مقصد کمک می‌کند (Lowell & Findlay, ILO).
| اصطلاح | تعریف | مثال |
| فرار مغزها Brain drain | اگر مهاجرت افراد تحصیل کرده به صورت دایمی به سطح قابل توجهی برسد و با اثرات بازخورد مانند انتقال فناوری، سرمایه‌گذاری یا تجارت جبران نشود، فرار مغزها رخ میدهد. فرار مغزها از طریق کاهش سرمایه انسانی کشور مبدا، رشد اقتصادی را کاهش میدهد. | سیستم آموزشی در هند یکی از برترین های جهان است و نرخ ترک تحصیل بسیار کمی دارد، اما هنگامی که هندی‌ها فارغ التحصیل می‌شوند تمایل دارند هند را ترک کرده و به کشورهایی با فرصت‌های شغلی بهتر مانند ایالات متحده بروند (thoughtco). |
| فرار بهینه مغزها Optimal brain drain or brain gain | برخی از اقتصاددانان استدلال می‌کنند که کشورهای در حال توسعه از مزایای میزان صحیح مهاجرت ماهر (نه زیاد اما نه اندک) بهره‌مند می‌شوند. امکان کار در خارج از کشور با دستمزد بالاتر، انگیزه‌ای برای ادامه تحصیل ایجاد می‌کند. این پدیده ممکن است سطوح آموزشی داخلی را افزایش داده و به رشد اقتصادی کمک کند. مهاجران می‌توانند به سرزمین مادری خود بازگردند یا از راه دور به توسعه کشور خود کمک کنند (آنچه به عنوان «دیاسپورا Diaspora یا جوامع دور از وطن» شناخته می‌شود). روش‌هایی برای تبدیل فراز مغزها به فرار بهینه نیز وجود دارد. | از لحاظ تاریخی چین شاهد فرار طولانی مدت مغزها بوده است که در آن دانشجویان چینی دارای مدرک دکتری ایالات متحده بیشتر از دانشجویان سایر کشورها تمایل به ماندن در آنجا داشتند. با این حال وزارت آموزش و پرورش چین در سال ۲۰۱۷ گزارش داد که شاهد افزایش چشمگیر بازگشت استعدادها بوده است (وزارت آموزش و پرورش ، ۲۰۱۷). نتایج پژوهشی که از سال ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۵ روی بیش از هزار استعداد جوان این کشور انجام شده نشان میدهد که آکادمی علوم چین با استقبال چشمگیر از استعدادهای علوم زیستی و مهندسی و علوم مواد به اشتغال آنها در بازار کار داخلی کمک کرده است. |
| اتلاف مغزها Brain waste | این حالت وضعیتی را توصیف می‌کند که مهاجران فارغ‌التحصیل دانشگاهی علی رغم صلاحیت حرفه‌ای بالا نمی‌توانند از مهارت‌ها و تحصیلات خود در محل کار به طور کامل استفاده کنند. مثلاً مشاغل کمی برای ریاضی‌دانان وجود داشته باشد. یا زمانی که دانشمندان فقط می‌توانند به عنوان راننده تاکسی کار پیدا کنند. | در سرتاسر ایالات متحده نزدیک به ۲ میلیون مهاجر با مدرک دانشگاهی بیکار هستند یا در مشاغل کم مهارت گیر افتاده‌اند. بر اساس برآوردهای موسسه سیاست مهاجرت، این پدیده سالانه میلیاردها دلار برای کالیفرنیا و سایر ایالت‌ها درآمد از دست رفته و مالیات به همراه دارد. کارشناسان هشدار می‌دهند که این مشکل بدتر می‌شود زیرا در بین مهاجران که به ایالات متحده می‌روند تعداد بیشتری از افراد تحصیل کرده در دانشگاه وجود دارد. |
| گردش مغزها Brain circulation | گردش مغزها در واقع حرکت دایره‌ای نیروی کار ماهر در سراسر کشورهاست. به این معنا که مهاجران، تحصیلات یا بخشی از مهارت‌های حرفه‌ای خود را در کشوری دیگر به دست آورده (مهاجرت موقت) و برای ادامه فعالیت به کشوری دیگر مهاجرت می‌کنند. نقل مکان مدیران تجاری و ستاره‌های فوتبال به کشورهای مختلف با ظهور فرصت‌های حرفه‌ای نمونه‌ای از گردش مغزها است. | با استفاده از سرشماری آمریکا که دوره ۲۰۰۰-۲۰۱۲ را پوشش میدهد، آرتوک و اوزدن دریافتند که حداقل ۱۳ درصد از مهاجران با تحصیلات عالی، یک سال قبل در کشوری غیر از محل تولد خود اقامت داشته‌اند. به عبارت دیگر از هر هفت مهاجر با مهارت بالا، یک نفر مهاجر ترانزیت است و از طریق کشور ثالث به ایالات متحده می‌آید. |
| تبادل مغزها Brain exchange | یک کشور مبدا ممکن است مهاجران ماهر را با یک یا چند کشور خارجی مبادله کند. تبادل مغزها زمانی اتفاق می‌افتد که از دست دادن کارگران بومی متولد شده از طریق ورود معادل کارگران خارجی بسیار ماهر جبران می‌شود. | به نظر می‌رسد که نیوزلند بسیاری از با استعدادترین شهروندان خود را از طریق مهاجرت از دست میدهد. اما بیشتر از این که در حال تجربه فرار مغزها باشد، تبادل مغزها را تجربه می‌کند. چهل سال است که خروج شهروندان نیوزلند وجود دارد اما این کشور شهروندان غیر نیوزلندی را جایگزین کسانی کرده است که از این کشور خارج شده‌اند. |
| صادرات مغزها Brain export | در مواردی کشورهای در حال توسعه تربیت و صادر کردن کارگران ماهر خود را در برنامه‌های قرارداد دوجانبه انتخاب می‌کنند. استراتژی بهبود ترازنامه از طریق بازگشت درآمد و بازگشت کارگران باتجربه‌تر، انتقال فناوری و سرمایه‌گذاری است. | تسهیل مهاجرت قانونی افراد ماهر از طریق «توافق‌نامه دو جانبه کار» (Bilateral Labor Agreements (BLA)) یکی از راه‌های ارتقا توسعه اقتصادی است. این توافق‌نامه ضمن این که نیروی انسانی مورد نیاز کشورهای مقصد را تامین می‌کند، از نظر اقتصادی، سیاسی و اجتماعی بر کشورهای مبدا تاثیر می‌گذارد. نمونه‌هایی از این توافق‌نامه‌های دوجانبه:۱. با مشارکت آفریقای جنوبی به عنوان کشور مقصد، پنج قرارداد کار دوجانبه برای تأمین نیروی کار برای معادن آفریقای جنوبی منعقد شد.۲. از اکتبر ۲۰۱۸ فیلیپین موفق شده است ۴۳ قرارداد کاری دوجانبه معتبر با ۲۷ کشور مقصد منعقد کند. در بخش‌های بعدی با روند صادرات مغزها در فیلیپین بیشتر آشنا خواهیم شد. |
جایگاه کشورها در رتبه‌بندی پذیرش مهاجران ماهر (براساس گزارش سال ۲۰۱۹ OECD)
یکی از مهمترین مسائلی که در دهه‌های اخیر جهان را تحت تاثیر قرار داده «جهانی شدن» است، در قالب تجارت آزاد و مرزهای باز برای مردم، سرمایه و ایده‌ها. مهاجرت نیروی کار ماهر بخشی از فرایند جهانی شدن است که تنها در ایران اتفاق نمی‌افتد. در بسیاری از کشورها شاهد آن هستیم اما کدام کشورها میزبان این گروه از مهاجران هستند و چه عواملی در جذب مهاجر توسط آنها تاثیر دارد؟
شاخص‌های جذابیت استعداد OECD اولین ابزار جامع است که در چارچوبی چند بعدی نقاط قوت و ضعف کشورهای OECD را در مورد ظرفیت آنها در جذب و حفظ سه دسته خاص از مهاجران با استعداد نشان میدهد. این سه گروه عبارتند از: کارمندان با صلاحیت بالا (کسانی که دارای مدرک کارشناسی ارشد و دکترا هستند)، دانشجویان و کارآفرینان خارجی.
این شاخص دارای هفت بعد است:
| کیفیت فرصت‌ها | نرخ بیکاری متولدین خارجی دارای تحصیلات؛ واجد شرایط بودن متولدین خارجی برای ادامه تحصیل؛ سهم متولدین تحصیلکرده خارجی در قراردادهای کاری؛ سهم کارگران نیمه وقت متولد خارجی برای ادامه تحصیل. |
| درآمد و مالیات | درآمد کارگران؛ شاخص سطح قیمت‌ها؛ بار مالیاتی برای افراد با درآمد بالا. |
| چشم انداز آینده | کسب تابعیت و سهولت تغییر وضعیت از موقت به دائمی؛ نسبت وابستگی جمعیت در سال ۲۰۵۰. |
| محیط خانواده | حق پیوستن همسر به مهاجر؛ امکان کار همسر مهاجر؛ سهولت دریافت شهروندی برای کودکان مهاجر؛ هزینه عمومی خانواده. |
| محیط مهارت‌ها | دسترسی به اینترنت؛ تسلط به زبان انگلیسی؛مخارج ناخالص داخلی تحقیق و توسعه؛ ثبت اختراعات |
| فراگیر بودن | نگرش به مهاجرت؛ برابری جنسیتی. |
| کیفیت زندگی | کیفیت زندگی فراتر از آمار اقتصادی است. این شاخص رفاه را در سراسر کشورها بر اساس ۱۱ موضوعی که OECD تشخیص داده است (در وب‌سایت این مجموعه بیشتر بخوانید) مقایسه می‌کند. |
استرالیا، سوئد، سوئیس، نیوزلند و کانادا جذاب‌ترین کشورهای OECD برای کارمندان با صلاحیت بالا، شرایط مطلوب بازار کار و یک محیط مهارت عالی را برای کارگران ماهر به طور کلی ارائه می‌دهند. شرایط پذیرش بر جذابیت چندین کشور OECD از جمله ژاپن و ترکیه تأثیر منفی گذاشته است.
جذاب‌ترین کشورهای OECD برای کارآفرینان کانادا، نیوزلند، سوئیس، سوئد و نروژ هستند. این امر همچنین نشان دهنده حداقل سرمایه گذاری نسبتاً کم و الزامات ایجاد اشتغال در این کشورها است. یونان، مکزیک و ترکیه در این شاخص ضعیف هستند.
برای دانشجویان دانشگاه‌های بین المللی پنج کشور برتر عبارتند از سوئیس، نروژ، آلمان، فنلاند و ایالات متحده. برخی از کشورهایی که دارای دانشجویان بین المللی زیادی هستند از جمله کانادا، استرالیا، نیوزلند و انگلستان، به دلیل شهریه نسبتا بالا در رتبه‌های بعدی قرار می‌گیرند.
تخمین زده می‌شود ۱۲۰ میلیون مهاجر در کشورهای OECD زندگی می‌کنند ۳۰ تا ۳۵ درصد از این مهاجران دارای تحصیلات عالی هستند، به این معنی که آنها آموزش‌های حرفه‌ای یا دانشگاهی را فرا گرفته‌اند McCarthy) weforum, 2020).
برای هند که از سال ۲۰۱۵/۱۶ با بیش از سه میلیون مهاجر دارای تحصیلات عالی در OECD در صدر فهرست قرار داشت، سهم افرادی که دارای وضعیت تحصیلات عالی بودند تقریبا ۶۵ درصد بود. چین دارای ۴۸.۶ درصد مهاجران دارای تحصیلات عالی در OECD حدود ۲/۲۵ میلیون نفر بود.
فیلیپین در رتبه ۳ قرار دارد و افراد با تحصیلات بالا را به ویژه با اروپا مبادله می‌کند. ۵۳.۳ درصد از مهاجران فیلیپینی به OECD دارای تحصیلات عالی هستند. در مقاله‌ای در مورد فیلیپین سازمان بین‌المللی کار دریافت که بسیاری از آن مهاجران با مهارت بالا به کشورهای OECD و جاهای دیگر متخصصان مراقبت‌های بهداشتی به ویژه پرستاران بودند. به دلیل همه گیری ویروس کرونا دولت فیلیپین با محدود کردن اعزام پرستاران تازه استخدام شده به تعداد ۵۰۰۰ نفر در سال، حداقل به طور موقت این فرار مغزها را متوقف کرده است McCarthy) weforum, 2020).
توزیع نیروی کار ماهر در جهان
الگوهای مهاجرت که امروزه مشاهده می‌کنیم، نتیجه مجموعه‌ای پیچیده از شرکت‌ها و کارفرمایانی است که استعدادهای کمیاب را دنبال می‌کنند، دولت‌هایی که سعی می‌کنند این جریان‌ها را از طریق سیاست مدیریت کنند و افرادی که با توجه به محدودیت‌های اعمال شده به دنبال بهترین گزینه‌های خود هستند. مهاجرت این گروه چه تاثیری بر کشورهای مبدا و مقصد و چه نتایجی برای خود مهاجر دارد؟
در حالی که کشورهای OECD کمتر از یک پنجم جمعیت جهان را تشکیل می‌دهند، میزبان دو سوم مهاجران با مهارت بالا هستند. در بین مقاصد OECD توزیع حتی بیشتر نامتقارن است. چهار کشور انگلیسی زبان شامل ایالات متحده، انگلستان، کانادا و استرالیا مقاصد منتخب نزدیک به ۷۰ درصد از مهاجران ماهر به OECD هستند. ایالات متحده به تنهایی نزدیک به نیمی از مهاجران ماهر در OECD را میزبانی می‌کند. جذابیت این کشورهای مقصد باعث شده است که دیگران مانند فرانسه، آلمان و اسپانیا تلاش‌های خود را در زمینه سیاست افزایش دهند. با این وجود حجم مهاجرت ماهر به این چهار کشور همراه با عدم تقارن در تمرکز دانشگاه‌های برجسته، شرکت‌های فناوری پیشرفته و مراکز تحقیقاتی نشان میدهد که رقابت جهانی برای مهارت‌ها همچنان نابرابر خواهد بود (OZDEN, World Bank, 2017).
تجمع استعدادهای مهاجر در بالاترین سطوح نیز دیده می‌شود. جوایز نوبل در شیمی، پزشکی، فیزیک و اقتصاد نمونه‌های قدرتمندی را ارائه میدهد. از زمان جنگ جهانی دوم بیش از ۶۵ درصد از این جوایز نوبل به دانشگاهیان مرتبط با موسسات ایالات متحده اهدا شده است که تنها نیمی از آنها در ایالات متحده متولد شده‌اند. از مجموع این جوایز نوبل، حدود یک سوم به مهاجران تعلق گرفت که بیش از نیمی از آنها به موسسات آمریکایی وابسته بودند (OZDEN, World Bank, 2017).
بسیاری از کشورهای میزبان دارای تعداد بالاتری از مهاجران با مهارت بالا در مشاغل خاص هستند. برای مثال ۵۷ درصد دانشمندان در سوئیس، ۴۵ درصد در استرالیا و ۳۸ درصد در ایالات متحده را مهاجران تشکیل می‌دهند. افراد متولد خارجی ۲۷ درصد از کل پزشکان و جراحان و بیش از ۳۵ درصد از ساکنان پزشکی فعلی در ایالات متحده را در سال ۲۰۱۰ تشکیل می‌دادند (OZDEN, World Bank, 2017).
آیا مهاجرت می‌تواند برای توسعه در کشورهایی که مهاجران را پذیرفته‌اند، مفید باشد؟
در این بخش تاثیر مهاجرت نیروی کار ماهر بر کشورهای مبدا و مقصد و خود مهاجران بررسی خواهیم کرد.
مهاجرت در حقیقت پیش شرط توسعه نیست. کشورهای مختلف در سطوح توسعه مشابه، الگوهای مهاجرت بسیار متفاوتی را ارائه می‌دهند. این تفاوت‌ها به فرصت‌های شغلی ایجاد شده مربوط می‌شود (Khoudour, OECD).
مهاجرت می‌تواند تأثیر مثبتی بر توسعه داشته باشد. حواله‌های ارسال شده توسط مهاجران به کشورهای در حال توسعه بیش از سه برابر جریان جهانی کمک‌های رسمی توسعه است. این منبع مالی ثابت می‌تواند به کاهش فقر، افزایش مصرف، تقویت کارآفرینی و افزایش سرمایه‌گذاری خانوارها در آموزش و بهداشت کمک کند. مهاجران همچنین می‌توانند حواله‌های دسته جمعی را برای تأمین مالی پروژه‌های توسعه محلی یا کمک به بازسازی کشورها پس از بلایای طبیعی ارسال کنند، آنچه پس از زلزله آوریل ۲۰۱۵ در نپال اتفاق افتاد. مهاجران نه تنها پول بلکه ارزش‌های اجتماعی را نیز منتقل می‌کنند. هنگامی که آنها به کشور خود می‌روند یا با خانواده‌های خود در کشورهای مبدا ارتباط برقرار می‌کنند، اغلب ارزش‌ها و رفتارهای مشاهده شده در کشورهای میزبان را منتقل می‌کنند. سرانجام مهاجرت افراد تحصیل کرده در مقطع عالی می‌تواند با تشویق بازماندگان به تحصیل طولانی مدت، تأثیر مثبتی در افزایش تحصیلات عالی داشته و از این رو میزان سرمایه انسانی را افزایش دهد (Khoudour, OECD).
با این حال مهاجرت نیروی کار می‌تواند آثار منفی برای کشورهای مبدا ایجاد کند. اگرچه کشورهای در حال توسعه می‌توانند در دراز مدت از مهاجرت افراد ماهر سود ببرند، اما فرار مغزها می‌تواند از سرمایه‌گذاری کشورهای فقیر در سرمایه انسانی جلوگیری کند. در صورتی که مهاجر ماهر از بخش‌های آموزش و بهداشت باشد، توسعه انسانی به ویژه در معرض خطر است. اگرچه حواله‌ها به خانواده‌ها کمک می‌کند، خروج مهاجر می‌تواند کمبود نیروی کار را به ویژه در مناطق روستایی ایجاد کند. این اثر از دست رفته کار می‌تواند گاهی اوقات در برخی کشورها مانند کشورهای ساحلی، ناامنی غذایی را تشدید کند.
مهاجرت هزینه‌های اجتماعی نیز دارد. از هم پاشیدگی خانواده ناشی از خروج یکی از والدین یا هر دو، در برخی موارد می‌تواند کودکان را با مشکلات روانی روبرو سازد و خطر ترک تحصیل و حتی افزایش خشونت را در پی داشته باشد. در درازمدت مهاجرت حتی می‌تواند به دامی برای فقر تبدیل شود: چون مهاجرت به کاهش فشار بر بازار کار کمک می‌کند و حواله‌ها شبکه ایمنی اجتماعی را تشکیل می‌دهند، ممکن است دولت‌ها نیازی به اصلاح بازار کار و سیستم‌های رفاه اجتماعی نبینند (Khoudour, OECD).
در نهایت تأثیر مهاجرت نیروی کار بر توسعه بستگی به سیاست‌های موجود دارد. توسعه باید ایجاد شرایطی باشد تا مردم تصمیم بگیرند که ترجیح می‌دهند در کشور خود بمانند یا بروند. اما تصور اینکه مهاجرت شرط توسعه است یک اشتباه بزرگ خواهد بود. سیاست گذاران فقط می‌توانند از طریق سیاست‌های مناسب و منسجم بهترین استفاده را از آن ببرند.
بازگشت مهاجران ماهر
مهاجرت نیروی کار ماهر به نفع کشورهای پذیرنده است. اگرچه تحقیقات از این مفهوم حمایت می‌کنند، موارد متعددی وجود دارد که به موجب آن یک رابطه متقابل سودمند از طریق تشکیل جوامع مهاجران و مهاجرت بازگشتی ایجاد شده است. تحرک بین المللی افراد ماهر به طور کلی نتایج اقتصادی مطلوبی را ایجاد می‌کند. در ادامه با اثرات مثبت بازگشت مهاجران به کشور خود آشنا می‌شویم (Lowell & Findlay, ILO).
مهاجرت برگشتی به ویژه می‌تواند جمعیت تحصیل کرده در کشور مبدا را تأمین کرده و تا حدی که مهاجران بازگشتی بازده بیشتری داشته باشند، بهره‌وری کشور مبدا را افزایش دهد. بازگشت پول از طریق حواله و انتقال فناوری می‌تواند به اندازه بازگشت فیزیکی مهاجران مهم باشد.
این پدیده همچنین بهره‌وری را تسریع می‌کند. افراد ممکن است تحصیلات عالی را به امید رفتن به خارج از کشور دنبال کنند و در صورت بازگشت می‌توانند میانگین بهره وری کشور مبدأ را افزایش دهند به ویژه اگر پس از کسب تجربه و مهارت در یک اقتصاد پیشرفته‌تر به کشور بازگردند.
بیشتر مهاجران بین المللی مهاجرت را انتخاب می‌کنند تا بخشی از درآمد خود را به کشور اصلی خود بازگردانند تا بتوانند از خانواده خود حمایت کنند. منتقدان ادعا می‌کنند که حواله‌ها صرف اموری می‌شود که تولید داخلی، اشتغال یا صادرات را افزایش نمی‌دهد و در عین حال بی ثباتی و نابرابری بازار را افزایش میدهد.
مهاجران ماهر ممکن است بیشتر در کشور خود سرمایه گذاری کنند. در اینجا باید به یک مثال خاص از سرمایه‌گذاری اشاره کرد که مشابه برخی از انگیزه‌های افراد برای ارسال حواله است. به عنوان مثال دولت هند در ایالات متحده و مناطق دیگر کمپین می‌کند و از مهاجران با مهارت خود می‌خواهد که در اوراق قرضه حواله شده هند سرمایه‌گذاری کنند. بانک‌های هندی اوراق قرضه را به بازار عرضه می‌کنند و آنها از جریان وجوه حواله‌های آینده خود به هند استفاده می‌کنند (Lowell & Findlay, ILO).
مهاجرت بازگشتی همچنین انتقال فناوری و رشد دانش را افزایش میدهد. اکثر افراد برای فرصت‌های بهتر مهاجرت می‌کنند. با این حال پس از مهاجرت، آنها ارتباطات و شبکه‌های خود را به کشور خود باز می‌گردانند. وقتی این شبکه‌ها تقویت شوند، می‌توانند دانش و فناوری‌های جدیدی را برای رشد کشور وارد کنند. در ادامه تجربیات چند کشور از مهاجرت افراد ماهر را که در گزارش شماره ۴۴ سازمان جهانی مهاجرت منتشر شده است(Lowell & Findlay, ILO)، می‌خوانیم:
۱- بلغارستان
پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی سابق، بیش از ۲۰۰ هزار بلغاری کشور خود را ترک کردند و امروز تعداد آنها حدود ۵۰ هزار نفر در سال است. ده نفر از دانشگاهیان اولین کسانی بودند که رفتند و پس از آن دانشمندان جوان‌تر با سوابق انتشارات بین‌المللی. هیچ اطلاعاتی در مورد مهارت مهاجران وجود ندارد اما نظرسنجی‌هایی مبنی بر قصد مهاجرت نشان میدهد که یک سوم دانشجویان کالج می‌خواهند آنجا را ترک کنند. به نظر می‌رسد که تنها حدود ۲۰ درصد مهاجران باز می‌گردند.
۲- هند
هند مدت‌هاست که نقش مهمی در عرضه جهانی متخصصان و دانشجویان دارد. این کشور امروزه یکی از بزرگترین منبع افراد ماهر است و بیشترین جریان مهاجر به ایالات متحده را دارد. هند برای برآوردن تقاضای فناوری اطلاعات به سرعت آماده شده است و سالانه حدود ۱۲۰ هزار فارغ التحصیل دارد که قصد دارند این تعداد را دو برابر کنند. مهاجرت در بخش‌های خاصی مانند پزشکی و مهندسی نگرانی‌هایی را ایجاد کرده است. دولت مشکلات کمی را در مورد این روندها بیان می‌کند و رسانه‌ها فرار مغزها را محکوم می‌کنند.
۳- مکزیک
مکزیک که به عنوان صادرکننده نیروی کار کم مهارت به ایالات متحده شناخته می‌شود، همچنین سومین صادرکننده بزرگ مهاجران تحصیلات عالی در جهان در ۱۹۹۰ بود. طبق جدیدترین داده‌های سازمان همکاری و توسعه اقتصادی، ۱۲۰ میلیون مهاجر در کشورهای عضو OECD زندگی می‌کنند که ۳۰ تا ۳۵ درصد از آنها دارای تحصیلات عالی هستند. ۳.۱۲ میلیون نفر از این تعداد در هند متولد شده‌اند در رتبه‌های بعدی چین، فیلیپین، انگلیس و آلمان به چشم می‌خورد. این آمار نشان میدهد مکزیک در حال حاضر جایگاه هفتم در جهان را دارد. مطالعات OECD نشان میدهد مکزیک با کمی کمتر از ۱۲ میلیون نفر همچنان اصلی ترین کشور مبداء جوامع کارگران مهاجر (بدون تحصیلات عالی) در منطقه OECD است و هند و چین با تقریباً ۵ میلیون نفر، دومین و سومین کشور اصلی مهاجران در منطقه OECD شده‌اند (گزارش OECD).
۳۰ درصد از فارغ التحصیلان علمی و مهندسی مکزیک در خارج از کشور زندگی می‌کردند. تحقیقات نشان میدهد احتمال بازگشت مهاجران تحصیل کرده مکزیکی در ایالات متحده نسبت به سایر هموطنان خود کمتر است.
۴- سریلانکا
سریلانکا به یک کشور صادرکننده نیروی کار تبدیل شده است و حدود یک چهارم همه خانوارها دارای یک عضو از خانواده هستند که برای کار یا اقامت مهاجرت کرده‌اند. از دهه ۱۹۸۰ جریان مهاجرت موقت زیادی به مقصد خاورمیانه و همچنین مهاجرت دائمی به اروپای غربی و آمریکای شمالی در دهه ۱۹۹۰ وجود داشت. متخصصان واجد شرایط تحصیلی بین یک چهارم تا یک سوم خروجی را تشکیل می‌دهند. به نظر می‌رسد نتیجه آن افزایش ثبت نام در آموزش عالی است اگرچه کمبودهایی در زمینه‌های پزشکی وجود دارد. دستمزد پایین بخش دولتی و خصوصی مهاجران را به بازگشت تشویق نمی‌کند. همچنین سیاست‌های مالی برای تشویق افراد به بازگشت مانند حساب‌های بانکی ارزی و معافیت‌های مالیاتی وجود دارد اما اعتقاد بر این است که مهاجران ماهر تمایل ندارند که پول خود را بازگردانند.
۵- فیلیپین
۵-۱ موج‌های مهاجرت در فیلیپین: از ۱۴۱۷ تا کنون (center for migrant advocacy)
سابقه طولانی مهاجرت عمیقا در جو اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی فیلیپین ریشه دوانده است. تاریخچه مهاجرت فیلیپین به ما کمک می‌کند تا بفهمیم مهاجرت چگونه چشم‌انداز اجتماعی فیلیپین را امروز شکل داده است. مهاجرت در فیلیپین در چهار موج مهم شناخته می‌شود:
موج اول و دوم به منظور بهبود روابط تجاری با چین در سال ۱۴۱۷ آغاز شده و به دنبال استعمار اسپانیا در قرن ۱۸ دانشجویان، متخصصان و تبعیدی‌های فیلیپینی به اروپا مهاجرت کردند. از آغاز قرن بیستم تا دهه ۱۹۴۰ مهاجرت سیستماتیک فیلیپینی‌ها به ایالات متحده در مقیاس وسیع رخ داد. به عنوان مستعمره ایالات متحده، فیلیپینی‌ها شهروندان ایالات متحده در نظر گرفته می‌شدند که مهاجرت آنها را تسهیل می‌کرد.
موج سوم پس از پایان جنگ جهانی دوم رخ داد، هنگامی که دولت ایالات متحده مهاجرت فیلیپینی‌ها را محدود کرد. به دلیل این محدودیت تعداد بیشتری از فیلیپینی‌ها در دهه ۱۹۵۰ به کشورهای آسیایی مهاجرت کردند. در آغاز دهه ۱۹۷۰ (دهه ۵۰ هجری شمسی) فیلیپینی‌ها به ایران و عراق مهاجرت کردند تا به عنوان مهندس و تکنسین کار کنند. پس از آن در دهه ۱۹۶۰ ایالات متحده و کانادا مقررات مهاجرت را تسهیل کردند که منجر به افزایش قابل توجه مهاجرت فیلیپینی‌ها به آمریکای شمالی شد.
موج چهارم در دهه ۱۹۷۰ در دوره ریاست فردیناند مارکوس، رئیس جمهور سابق اتفاق افتاد. مارکوس سیاست تشویق مهاجرت برای تحریک اقتصاد را نهادینه کرد. در حالی که هدف این سیاست‌ها موقت بود، مهاجرت کارگری از آن زمان به طور پیوسته در حال افزایش است. بیکاری بالا و استانداردهای ضعیف زندگی همراه با سیاست مهاجرت دولت، هزاران فیلیپینی را تشویق کرد تا در خارج از کشور به دنبال کار باشند.
توسعه اقتصادی در کشورهای همسایه آسیایی، ظهور منطقه خلیج فارس پس از بحران نفتی و تغییر سیاست‌های مهاجرت کشورهای مقصد، مهاجرت را بیشتر تحریک کرد. حتی پس از برکناری مارکوس، دولت فیلیپین به طور مداوم به حواله‌های مهاجران متکی بود. در ادامه درباره حواله‌ها و نقش آنها در اقتصاد بیشتر صحبت خواهیم کرد.
۵-۲ نقش حواله‌های کارگران مهاجر در اقتصاد کشور
مطالعات نشان میدهد که اختلاف فاحش دستمزد بین فیلیپین و کشورهای توسعه یافته مانند ایالات متحده و بریتانیا وجود دارد. این امر باعث شده است تا مقامات دولتی فیلیپین توجه داشته باشند که حواله‌های ارسال شده به کشور ممکن است از نظر اقتصادی ارزشمندتر از پیگیری کار محلی باشد.
پرداخت حواله‌ها بخش بزرگی از تولید ناخالص داخلی فیلیپین را شامل می‌شود. حواله‌های شخصی دریافت شده در فیلیپین ۹/۶۶ درصد از کل تولید ناخالص داخلی این کشور در سال ۲۰۲۰ معادل ۲۹/۹ میلیارد دلار را تشکیل داده است.
حواله‌ها در کوتاه مدت بر سطح تولید ناخالص داخلی تاثیر منفی می‌گذارند به این دلیل که با افزایش درآمد خانواده مهاجران، مشارکت در فعالیت‌های مولد را کاهش می‌دهند. در بلندمدت اما زمانی که حواله‌ها در آموزش و پرورش، کسب و کارهای خانگی و سایر مشاغل مولد سرمایه‌گذاری می‌شوند، علاوه بر این که زندگی خانواده مهاجران را بهبود می‌بخشند، تأثیر مثبتی بر کل اقتصاد خواهند داشت (Seriño, 2012).
نقش مثبت حواله‌ها را در گروه‌های زیر می‌توان بررسی کرد:
۵-۲-۱ تراز پرداخت‌ها: حواله‌های ارسال شده از طریق سیستم مالی قانونی بلافاصله در تراز پرداخت‌های کشور ثبت می‌شود. تراز پرداخت فیلیپین در سه ماهه دوم سال ۲۰۱۹ نشان میدهد کسری حساب جاری از ۱/۸ میلیارد دلار در مدت مشابه سال گذشته به ۱/۷ میلیارد دلار کاهش یافته است. این امر تا حدی به حواله‌ها نسبت داده می‌شود.
۵-۲-۲ نرخ مبادله: با وجود ارز قوی‌تر، هزینه کالاهای وارداتی کاهش می‌یابد که قیمت را برای مصرف‌کنندگان کاهش میدهد. از آنجا که بدهی‌های کشور بیشتر به دلار آمریکا است، یک پزو قوی‌تر این بدهی را به حداقل می‌رساند. پزوی فیلیپین با حواله‌های کارگران مهاجر تقویت می‌شود. ورود مداوم حواله‌ها نشان میدهد که اکنون کشور در وضعیت راحت‌تری برای تامین بدهی خارجی و سایر تعهدات بین المللی خود قرار دارد.
۵-۲-۳ ذخایر خارجی: حواله‌های کارگران مهاجر دومین منبع ذخیره خارجی پس از صادرات است، حتی از جریان سرمایه گذاری مستقیم خارجی پیشی گرفته است. در ژوئن ۲۰۱۹ ذخایر خارجی فیلیپین به ۸۵/۳۸ میلیارد دلار افزایش یافت.
۵-۳ مهاجرت نیروی کار ماهر
بیشتر افراد ماهری که از فیلیپین قصد مهاجرت موقت دارند از طریق برنامه‌های موقت به خاورمیانه می‌روند، در حالی که مهاجران دائمی تمایل دارند به آمریکای شمالی بروند. چهار دهم مهاجران دائمی دارای تحصیلات دانشگاهی هستند و تعداد آنها از تغییرات خالص کارگران ماهر در کشور فراتر می رود. افراد بسیار ماهر با نرخ بیکاری بالایی روبرو هستند و شواهد نشان میدهد از میان مهاجران جوان تحصیل کرده در کالج افرادی انتخاب می‌شوند که دارای تجربه و بهره‌وری بالا هستند. سیستم‌های آموزشی داخلی به تقاضای جهانی پاسخ می‌دهند و فیلیپین شاهد افزایش شدید فارغ التحصیلان دارای مدرک فناوری اطلاعات است. مازاد عرضه افراد با مهارت بخشی از سناریوی بیکاری در فیلیپین، به ویژه در میان جوانان است. بسیاری از دانشجویان (۶۰٪) فقط در چند رشته متمرکز هستند: مدیریت کسب و کار، مهندسی، فناوری و برنامه‌های پزشکی (که پرستاری بیشترین سهم را به خود اختصاص داده است). تخمین زده می‌شود که ۳۰ تا ۵۰ درصد از کارکنان فناوری اطلاعات و ۶۰ درصد از پزشکان مهاجرت می‌کنند. در همین حال بخش بهداشت عمومی به متخصصان بهداشت بیشتری نیاز دارد اما به دلیل محدودیت‌های مالی نمی‌تواند پرستاران بیشتری را استخدام کند (Asis and Roma، ۲۰۱۰).
۵-۴ اداره کار در خارج از کشور فیلیپین (POEA)
در فیلیپین به عنوان کشوری که دائماً با فقر و نرخ بیکاری بالا روبروست، مهاجرت افراد ماهر توسط دولت به عنوان اقدامی برای کاهش مشکلات اجتماعی و اقتصادی کشور مورد حمایت قرار می‌گیرد (Alcid 2003). در سال ۱۹۸۲ اداره اشتغال در خارج از کشور فیلیپین (POEA) ایجاد شد. هدف از تاسیس این آژانس ترویج و نظارت بر اشتغال کارگران فیلیپینی در خارج از کشور بود. قانون کارگران مهاجر و فیلیپینی‌های خارج از کشور در سال ۱۹۹۵ سیاست‌های دولتی در زمینه اشتغال در خارج از کشور را وضع کرد و استانداردهایی را برای حمایت و ارتقای رفاه کارگران مهاجر، خانواده های آن ها و فیلیپینی‌های خارج از کشور تعیین کرد.
در ادامه با حوزه‌های فعالیت این آژانس آشنا می‌شویم:
| حوزه فعالیت | زیرمجموعه‌ها (در این بخش گزیده‌ای از فعالیت‌‌ها بیان شده‌است. برای مطالعه بیشتر «کارکردهای کلیدی POEA» را بخوانید.) |
| تسهیل اشتغال | ۱. مدیران و کارفرمایان خارجی که کارگران فیلیپینی را استخدام می‌کنند، ثبت می‌کند/ به آنها اعتبار میدهد.۲. درخواست نیروی انسانی مدیران و کارفرمایان خارجی را تایید می‌کند.۳. قراردادهای کار را ارزیابی و پردازش می‌کند.۴. در مورد استخدام کارگران فیلیپینی با کشورهای دریافت‌کننده نیروی کار به تفاهم می‌رسد.۵. استقرار کارگران استخدام شده از طریق هماهنگی دولت‌ها را تسهیل می‌کند. |
| مقررات صنعت | ۱. مجوز مشارکت در استخدام و کار در خارج از کشور را برای آژانس‌های استخدامی خصوصی صادر می‌کند.۲. شکایات و پرونده های ثبت شده علیه آژانس‌های استخدام نیرو، مدیران و کارفرمایان خارجی و کارگران خارج از کشور را داوری می‌کند.۳. بر تبلیغات شغلی خارج از کشور در نشریات و تلویزیون نظارت می‌کند.۴. بر برنامه دولت در زمینه جذب غیرقانونی افراد نظارت می‌کند. |
| حفاظت از کارگران | ۱. کمک‌های بازگشت به وطن را ارائه میدهد.۲. به قربانیان استخدام غیرقانونی کمک قانونی می‌کند.۳. درباره استخدام غیرقانونی قانونی در سراسر کشور از طریق برگزاری سمینار اطلاع‌رسانی می‌کند. |
| خدمات عمومی مدیریت و پشتیبانی | ۱. توسعه منابع انسانی۲. مدیریت مالی۳. فناوری اطلاعات و ارتباطات۴. برنامه‌ها و تدوین خط مشی |
نتیجه‌گیری
جهانی شدن آثار پیچیده زیادی دارد که مستقیماً بر روندهای آینده مهاجرت از کشورهای در حال توسعه تأثیر می‌گذارد. یکی از مهمترین تاثیرات، شکل‌گیری جریان‌های مهاجرت نیروی کار ماهر در جهان است. با توجه به مقالات و نظرات فعالان، این پدیده در ایران نیز به یکی از دغدغه‌های اصلی در مدیریت کسب و کار تبدیل شده است.
مانند اکثر فرایندهای اجتماعی، تأثیر مهاجرت نیروی کار ماهر از کشورهای در حال توسعه، موازنه اثرات مستقیم و غیر‌مستقیم است. مستقیم‌ترین تأثیر مهاجرت ماهر، کاهش تعداد نیروی کار ماهری است که برای بهره‌وری و رشد اقتصادی یک کشور در حال توسعه بسیار مهم هستند.
سه اثر بازخورد عمده مهاجرت ماهر وجود دارد. مهاجران بازگشتی به ویژه، مهارت‌ها و تجربه کاری خود را از خارج بازگردانده و در نتیجه بهره‌وری را افزایش می‌دهند. مهاجرانی که در خارج از کشور باقی می‌مانند از طریق حواله کمک مالی می‌کنند و بسیاری از محققان ادعا می‌کنند که انتقال دانش یا فناوری آنها به کشور خود می‌تواند بهره‌وری و توسعه اقتصادی را افزایش دهد.
منابع
- Brettell, C. B., & Hollifield, J. F. (2014). Migration theory: Talking across disciplines. New York:Routledge.
- Zolberg, A. (1999). Matters of state: Theorizing immigration policy. In The handbook of international migration: The American experience (pp. 71–۹۳). New York: Russell Sage.
- Weiner, M. (1995). The global migration crisis: Challenge to states and to human rights. New York: HarperCollins College Publishers
- Green, A. G., & Green, D. A. (1995). Canadian immigration policy: The effectiveness of the point system and other instruments. Canadian Journal of Economics, 28(4), 1006–۱۰۴۱.
- Beach, C. M., Green, A. G., & Worswick, C. (2007). Impacts of the point system and immigration policy levers on skill characteristics of Canadian immigrants. In Immigration (pp. 349–۴۰۱). Emerald Group Publishing Limited
- Walsh, J. (2008). Navigating globalization: Immigration policy in Canada and Australia,1945–۲۰۰۷ ۱. Sociological Forum, 23, 786–۸۱۳. Wiley Online Library.
- Solimano, A. (2008). The international mobility of talent. New York: Oxford University Press
- McCarthy; Niall, This chart shows where the world’s highly educated migrants come from, weforum, 2020
- OZDEN; CAGLAR, Sari Kerr, William Kerr, and Chris Parsons, Global talent flows: Causes and consequences of high-skilled migration, World Bank, MAY 31, 2017
- Khoudour; David, Is migration good for development? Wrong question!, OECD
- B. Lindsay Lowell and Allan Findlay, MIGRATION OF HIGHLY SKILLED PERSONS FROM DEVELOPING COUNTRIES: IMPACT AND POLICY RESPONSES, INTERNATIONAL LABOUR OFFICE GENEVA, INTERNATIONAL MIGRATION PAPERS 44
- Seriño; Moises Neil V, Effects of International Remittances on the Philippine Economy: A Cointegration Analysis, January 2012DLSU Business & Economics Review 21(2):47-62
